اهداف: انسان با آمیختن دادههای محسوس و نامحسوس فضا، برای تعامل و زندگی در فضا، تصاویری شبیه به نقشه را در ذهن خود ثبت میکند. این تصاویر نشان میدهد که مردم چگونه محیط پیرامون خود را در ذهن خویش ساختار میدهند. لذا وجود مولفههایی در فضا با قابلیت تصویرپذیری بالا میتواند کیفیت ادراکی ناظر را در فضا ارتقا بخشد. هدف اصلی پژوهش حاضر نیز تبیین عوامل تصویرپذیر در فضای زندگی خانههای دوره قاجار در شهر تبریز بود.
روششناسی: پژوهش پیمایش کمّی حاضر بر عملکرد خانههای سنتی دوره قاجار در شهر تبریز با مشارکت ۱۸۷ نفر از زنان و مردانی که در این خانهها تجربه زیسته داشتند در سال ۱۳۹۸ انجام شد. افراد با روش نمونهگیری گلولهبرفی انتخاب شدند. روش گردآوری اطلاعات بهکمک نقشههای شناختی بود که بهکمک ساکنین خانهها، در دو ماه متوالی و در فصل تابستان انجام شد. متغیرهای گزینشی ساکنین شناسایی شد. تجزیه و تحلیل اطلاعات بهصورت تحلیل عامل اکتشافی و با استفاده از نرمافزار SPSS ۱۶ بود.
یافتهها: هشت عامل تصویرپذیر در خانههای دوره قاجار در شهر تبریز شناسایی شدند؛ عامل اول، شامل حوض، باغچه، درخت، گل و حیوان؛ عامل دوم، شامل سرویس، آشپزخانه و انبار؛ عامل سوم، شامل پله، ایوان و در ورودی حیاط به اتاقها؛ عامل چهارم، شامل در ورودی اصلی خانه، فضای باز، فضای بسته، شکل، هندسه و اجزای دیوار رو به حیاط؛ عامل پنجم، شامل محله، کوچه، مصالح؛ عامل ششم شامل اتاقها، طنبی و پنجره؛ عامل هفتم، شامل سردابه و زیرزمین و عامل هشتم، شامل دالان و هشتی.
نتیجهگیری: نتایج حاکی از آن است که مولفههای تجربی حاصله از برداشتهای ذهنی ساکنین بر هر دو فضای عینی و ذهنی در خانهها دلالت دارد که نشان میدهد این مولفهها از قابلیت تصویرپذیری بالایی در ادراک انسانها در فضا برخوردارند.